Khi tôi đến TP.HCM học đại học cách đây hơn 20 năm, má tôi luôn nhắc nhở tôi rằng phải mang theo một tờ tiền mệnh giá lớn trong ví để phòng ngừa những rủi ro không đáng có, như làm bể bánh tráng phải bồi thường cho người khác. Tuy nhiên, sau này tôi nhận ra rằng đó là một dạng quỹ dự phòng khẩn cấp để bảo vệ mình trước những rủi ro không mong muốn. Từ đó, thói quen giữ tiền mặt của tôi đã được hình thành và mang lại cho tôi cảm giác an tâm hơn.
Sau nhiều năm sống và học tập ở nước ngoài, thói quen giữ tiền mặt của tôi đã dần thay đổi. Một ngày nọ, tôi bất giác nhận ra rằng ví của tôi chỉ còn lại các thẻ như thẻ cư trú, thẻ an sinh xã hội, bằng lái xe và thẻ ngân hàng. Với tình hình thanh toán bằng thẻ ngày càng phổ biến ở Pháp, tiền mặt trở nên không còn cần thiết.
Gần đây, mỗi lần tôi trở về Việt Nam, dù là ở TP.HCM hay Hà Nội, tôi có thể thanh toán hầu hết các dịch vụ thông qua thẻ ngân hàng hoặc ví điện tử. Chính phủ đã bắt đầu thúc đẩy việc thanh toán không tiền mặt từ năm 2016 và sau đại dịch, sự phát triển của thanh toán qua ứng dụng công nghệ số ở Việt Nam càng được khuyến khích hơn. Theo thống kê của Ngân hàng Nhà nước, 11 tháng đầu năm 2022, thanh toán phi tiền mặt trong nền kinh tế đạt hơn 6,6 tỷ giao dịch, tương đương hơn 192,38 triệu tỷ đồng, tăng 85,6% về số lượng và 31,4% về giá trị so với cùng kỳ năm 2021.
Mặc dù đã có những nỗ lực chuyển đổi hệ thống thanh toán tại Việt Nam, tuy nhiên kết quả vẫn chưa thực sự đáng khích lệ. Theo báo cáo hàng năm của FIS – một công ty tài chính ngân hàng của Mỹ được trích dẫn trên Nikkei Asia vào ngày 12/4 – Việt Nam đứng thứ ba trong khu vực Châu Á với tỷ lệ sử dụng tiền mặt cao nhất trong các giao dịch trực tiếp.
Cụ thể, giá trị giao dịch bằng tiền mặt trong các giao dịch tiếp xúc trực tiếp ở Việt Nam chiếm tới 47%, chỉ xếp sau Thái Lan với 56% và Nhật Bản với 51%. Báo cáo này dựa trên khảo sát người tiêu dùng dịch vụ tài chính trong 40 quốc gia khác nhau.
Với tỷ lệ dân số trên 60 tuổi trên 12% và khoảng cách phát triển giữa đô thị và nông thôn còn rất lớn, không ngạc nhiên khi tỷ lệ sử dụng tiền mặt trong các giao dịch trực tiếp ở Việt Nam vẫn đang ở mức cao.
Thống kê của Merchant Machine – một nền tảng nghiên cứu và so sánh dữ liệu của Anh – năm 2022 cũng chỉ ra rằng, Việt Nam đứng thứ tám trong danh sách 20 quốc gia sử dụng tiền mặt nhiều nhất trên thế giới (so với thứ 10 năm 2021).
Trong năm 2021, Chính phủ đã phê duyệt Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt giai đoạn 2021-2025 với nhiều mục tiêu tham vọng như giá trị thanh toán không dùng tiền mặt tăng gấp 25 lần GDP, trên 80% người dân từ 15 tuổi có tài khoản ngân hàng, và nhiều mục tiêu khác. Nếu thành công, đề án này sẽ giúp hạn chế sử dụng tiền mặt, giảm thiểu chi phí xã hội, nâng cao hiệu quả quản lý, giám sát của nhà nước, và chống lại tham nhũng và rửa tiền.
Tuy nhiên, các khảo sát của FIS và Merchant Machine đã chỉ ra những thách thức đối với việc đầu tư vào hạ tầng thanh toán điện tử và thay đổi thói quen chi tiêu của người Việt, đặc biệt là ở các khu vực nông thôn. Việt Nam hiện có trung bình 29 máy ATM trên 100.000 người trưởng thành, trong khi Nauy – một trong những quốc gia ít sử dụng tiền mặt nhất thế giới – có 31,6 máy ATM trên 1.000 người trưởng thành.
Mặc dù 65% dân số Việt Nam sống ở nông thôn, nhưng dịch vụ ngân hàng tại đây vẫn còn nhiều hạn chế. Một người bạn kể, trong khi cô có thể dễ dàng quét mã QR để mua rau tại bất kỳ chợ dân sinh nào ở Hà Nội, thì mẹ cô ở quê vẫn phải nhận lương hưu bằng tiền mặt hàng tháng. Có lần, bà gọi điện cho con gái than thở vì vừa đánh rơi toàn bộ số tiền lương còn lại chỉ vì tranh thủ ghé vào chợ sau khi nhận lương. Mỗi khi muốn gửi tiền về cho mẹ, cô phải chuyển khoản cho em họ, rồi nhờ em rút tiền mặt cho bà. Cô em họ phải lái xe 5 km đến trung tâm huyện để rút tiền tại một trong hai cây ATM, và thỉnh thoảng còn gặp phải tình trạng ATM bị lỗi.
Tuy nhiên, người Việt vẫn thích dùng tiền mặt và có tâm lý thích “tiền tươi thóc thật”. Sự hạn chế về hạ tầng và chi phí (bao gồm cả chi phí mua điện thoại thông minh và cước sử dụng) sẽ làm chậm quá trình chuyển đổi số trong thanh toán, trừ khi có các chính sách cải thiện được tiếp cận đến khu vực này.
Niềm tin của người tiêu dùng vào tính an toàn và bảo mật cũng là một điểm quan trọng. Ở nhiều quốc gia phát triển, một số người vẫn ngại dùng tiền mặt trong thanh toán vì lo sợ rủi ro lừa đảo và chiếm đoạt tài khoản. Theo nghiên cứu của Mastercard năm 2021, những lý do hàng đầu cho việc không sử dụng các phương thức thanh toán mới bao gồm vấn đề an ninh (47%) và bảo mật dữ liệu (42%). Do đó, để đẩy mạnh thanh toán không tiền mặt, cần phải đảm bảo tính an toàn và bảo mật cho người tiêu dùng.
Ở Việt Nam, thực trạng các vụ lừa đảo sử dụng công nghệ đang ngày càng trở nên phổ biến, nhưng vẫn chưa có giải pháp đủ hiệu quả để ngăn chặn. Chính quyền đã cảnh báo và khuyến cáo người dân phải cẩn trọng trong việc sử dụng các dịch vụ thanh toán điện tử, nhưng điều này chưa đủ. Doanh nghiệp cung cấp dịch vụ thanh toán cũng cần đảm bảo tính an toàn và bảo mật trong mọi giao dịch tài chính điện tử.
Trong bối cảnh xu hướng thanh toán phi tiền mặt đang phát triển trên toàn cầu, việc chuyển đổi sang phương thức thanh toán số là điều không thể tránh khỏi đối với Việt Nam – một nền kinh tế đang phát triển. Tuy nhiên, để tiến tới một nền kinh tế không tiền mặt, chính phủ và các đơn vị triển khai dịch vụ cần đảm bảo tính tiện lợi và sẵn có của hạ tầng, bảo đảm an toàn và bảo mật dữ liệu, và tuyên truyền đầy đủ về lợi ích của việc thanh toán không tiền mặt. Điều này cần phải đi đôi với việc thay đổi thói quen tiêu dùng của người dân, nhất là ở các khu vực nông thôn, để đạt được sự chuyển đổi một cách suôn sẻ và hiệu quả.
